خانواده‌

سازهای زهی آرشه‌ای

توضیحات

کمانچه از جمله سازهای زهی – آرشه‌ای است و جنس قسمت‌های مختلف آن چوپ، پوست، استخوان و فلز ساخته می‌شود.

قدیمی ترین نشانه های ساز کمانچه در ایران، مربوط به قرن چهارم هجری (950 میلادی) است که در نقاشی های کتاب موسیقی الکبیر ابونصر فارابی می توان یافت. وی در کتاب خود از این ساز که فقط دو سیم داشته است، با عنوان رباب نام می برد و حتی وجود رباب تک سیمی را هم ناممکن نمی داند. رباب در واقع نام عربی کمانچه است و شکل ساده ای از آن با همین نام در بین نوازندگان سنتی عرب همچنان نواخته می شود. ترک زبانان به آن “ایکلیگ” (Iklig) می‌گویند و در ترکمنستان این ساز را به نام ” قیچک” یا ” قژک” می‌شناسند. کمانچه علاوه بر ایران در فرهنگ های چینی و آسیای جنوب شرقی با نام های مختلف وجود دارد. در موسیقی سنتی چین آن را با نام “ارهو” (Erhu) می‌شناسند. این ساز در هند، عراق، آذربایجان، گرجستان، داغستان و ارمنستان نیز نواخته می‌شود. کمانچه در دوره صفویه یکی از سازهای اصلی موسیقی شهری ایران بوده است. یکی از نقاشی های عمارت چهلستون اصفهان مربوط به مجلس بزم شاه عباس، نوازنده کمانچه ای را در کنار سازهایی مثل نی، قانون، دف و نوعی ساز مضرابی شبیه به تار نشان می دهد. کمانچه در دربار قاجار نیز یکی از سازهای اصلی به حساب می آمد. علاوه بر این، از گذشته های دور و نزدیک شکل های گوناگون این ساز تقریباً در همه فرهنگ‌های بومی ایران یافت می شود. از جمله می‌توان به انواع کمانچه های ترکمنی، مازندرانی، آذربایجانی، لری، کرمانجی و بختیاری اشاره کرد.

کمانچه در حال حاضر چهار سیم دارد. تا اوایل قرن 14 خورشیدی (1900 میلادی) کمانچه دارای سه سیم بود. پس از ورود ویولون به ایران، با تأثیر گرفتن از الگوی آن، کمانچه های چهار سیم شکل گرفتند. البته پیش از این رویداد، کمانچه های شش سیم نیز کم و بیش در ایران رایج بودند ولی کم کم به فراموشی سپرده شدند. هم اینک فقط در نواحی مازندران واقع در شمال ایران می توان نوعی از کمانچه شش سیم را پیدا کرد.

کاسه طنینی این ساز با شکل کروی به دو روش ساخته می شود. روش قدیمی که به یک تکه معروف است و از تنه درخت به صورت یک پارچه تراشیده و سپس درون آن خالی می گردد. اما در روش جدید با استفاده از ترکه های خم خورده و چسباندن آن ها در کنار هم، کاسه کروی شکل کمانچه ساخته می شود. چوب مورد استفاده معمولاً از درخت توت و گاه از درختان دیگر نظیر گردو، کاج و افراست. هم چنین در فرهنگ های مختلف از جمله آسیای جنوب شرقی کاسه تشدید این ساز گاه از فلز، نارگیل و کدو ساخته می شود. نوع دیگری از کمانچه با کاسه ای مخروطی شکل وجود دارد که نمونه های آن را عموماً در موسیقی های بومی ایران می توان یافت. این سازها به کمانچه های پشت باز معروف اند و بیشتر درغرب ایران در استان های لرستان و چهارمحال و بختیاری نواخته می شوند. کمانچه های پشت باز که به کمانچه لری شهرت دارند، دارای صدایی پر قدرت اند.

نوازندگان

قدیمی ترین نوازنده کمانچه فردی به نام خوشنواز است که گوبینو جهانگرد فرانسوی، نوازندگی اش را به همراه تار آقا علی اکبر فراهانی در حدود سال 1235 خورشیدی (1856 میلادی) دیده است. پس از او می توان به نام های حسن خان و موسی کاشی اشاره کرد. اما تنها نمونه های ضبط شده از نوازندگان قدیمی منحصر به نواخته های باقرخان رامشگر، حسین خان اسماعیل زاده و صفدر خان است. کمانچه در آغاز قرن 14 خورشیدی به دلیل ورود ویولون به ایران به مدت دست کم ده سال از صحنه موسیقی هنری غایب بود ولی در انواع موسیقی های مطربی شهری و همچنین موسیقی های بومی از جمله آذربایجان، شمال خراسان و لرستان حضوری پر رنگ داشت. علی اصغر بهاری تنها کسی بود که با تشویق روح الله خالقی صدای کمانچه به شیوه موسیقی دستگاهی را بار دیگر به گوش مردم رساند و با تربیت شاگردان عملاً تنها حلقه رابط دو نسل کمانچه نوازی ایران گردید.

بخشهای مختلف کمانچه

محدوده‌‌ صوتی

کوک ساز کمانچه

نمونه صوتی

نام اثر: بداهه نوازی ابوعطا

نوازنده: استاد بهاری